مبانی و معیارهای رفتار با زن در قرآن
تاریخ حیات اجتماعى انسان از منظر قرآن, با آفرینشِ ـ تقریباً هم زمان ـ یک مرد و یک زن که زوج و همسر یکدیگر بوده اند آغاز یافته و از نسل آن دو جامعه بزرگ بشرى گسترش یافته است.
(یا ایها الناس اتقوا ربکم الذى خلقکم من نفس واحده و خلق منها زوجها و بثّ منهما رجالاً کثیراً و نساءً…)نساء/۱
اى مردمان! تقواى پروردگارتان را پیشه دارید, همو که شما را از یک جان آفرید و جفت او را نیز از همان جان یگانه آفرید و از این زوج هم جان و هم نوع مردان بسیار و زنان ـ بسیار ـ برپهنه گیتى پراکنده ساخت….
گواینکه در آغاز زندگى جمعى انسان, هدایت فطرى و پیوندهاى طبیعى, غریزى و عاطفى در تنظیم روابط آدمیان با یکدیگر کافى مى نموده و به تشریع و تنظیم مقررات و ضابطه هاى رفتارى در تعامل اجتماعى احساس نیاز نمى شده است, اما در گذر زمان و گسترش جامعه بشرى که بر اثر آن پیوندهاى طبیعى و عواطف دودمانى رو به ضعف و سستى نهاد و تخیلات و اوهام بر فطرت سالم و توحیدى انسانها چیره گردید و همزیستى مسالمت آمیز به کشمکش ها و برخوردها و زیاده خواهى ها مبدل گشت, ضرورت تنظیم قوانین و مقرراتى که روابط اعضاى جامعه بشرى را سامان بخشد, رخ نمود.
(کان الناس أمّه واحده فبعث الله النبیّین مبشّرین و منذرین و أنزل معهم الکتاب بالحقّ لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه…) بقره/۲۱۳
مردم یک امت بودند (و بر یک روش) از آن پس خداوند پیامبران را پیاپى برانگیخت تا مردمان را بشارت دهند و بترسانند (از عذاب الهى) و با ایشان فرستاد کتاب را به حق تا در اختلافات مردم حاکم و داور باشد….
بر پایه آنچه این آیه مبارکه مى آموزد مردمان در مسیر زندگى جمعى سه دوره را پیموده اند:
۱٫ دوره و مرحله اى که همه یا بیشتر انسانها یک امت بوده اند و زندگى مسالمت آمیز داشته اند.
۲٫ دوره اى که زمینه هاى اختلاف پدید آمد و انسانها به نزاع و کشمکش پرداختند.
۳٫ دوره تشریع قوانین زیست جمعى, معیارهاى حقوقى و….
بخشى از ضوابط و مقررات دوره حیات جمعى و قانونمندى بشر به تبیین ملاکها, شیوه ها و بایدها و نبایدهاى رفتار متقابل مردان و زنان که دو گروه اصیل و نخستین در پایه گذارى و پدیدارى زندگى اجتماعى انسان به شمار مى روند, اختصاص دارد.
سرچشمه هاى قوانین حیات جمعى و از جمله در روابط دوسویه مردان و زنان, یا طبیعت است; همچون نقش مادرى و نقش پدرى که با تقسیم و تدبیر طبیعت صورت پذیرفته و جایى براى اراده و انتخاب خود انسان باقى نگذاشته است, و یا خرد و اندیشه انسانى است که در قالب رسوم, سنتها و فرهنگهاى قبیله ها, طایفه ها و ملتهاى گوناگون تبلور یافته, و یا منبع قوانین, شرایع آسمانى و وحیانى است که به وسیله پیامبران دریافت شده و در اختیار بشر قرار گرفته است.
در میان ادیان آسمانى دیانت اسلام نظام معاشرتى ویژه اى در روابط مردان و زنان در دو حوزه اجتماع و نهاد خانواده تشریع کرده است که از سویى بر مبانى انسان شناختى قرآن و اسلام استوار است و از دیگر سو ناظر به اهداف و چشم اندازهایى است که اسلام براى اصیل ترین و بنیادى ترین نهاد اجتماعى ـ خانواده ـ ترسیم مى کند.
قرآن کریم در آیاتى چند بر همسانى مرد و زن در ابعاد گوناگون تأکید دارد که از جمله زمینه هاى زیر را مى توان برشمرد:
قرآن, زنان و مردان را دو گروه از انسانها مى شناسد که از گوهر و جان یگانه آفریده شده اند, در آموزه هاى قرآنى انسانیت یک نوع است, که مرد و زن هر دو به یک اندازه و به گونه برابر از آن برخوردارند, تفاوت در جنسیت (زن و مرد بودن) هیچ نقشى درکاستى و یا افزونى انسان بودن ندارد.
(خلقکم من نفس واحده ثم جعل منها زوجها…) زمر/۶
شما مردم را از یک جان آفرید و همسر او را از همان جان آفرید.
(هو الذى خلقکم من نفس واحده و جعل منها زوجها…) اعراف/۱۸۹
اوست خداوندى که شما را از یک جان آفرید و از همان جان همسر او را بیافرید.
آدمیان ـ چه زنان و چه مردان ـ در نگره قرآن داراى فطرت ـ گونه اى خاص از ساختار خلقى و سرشتى ـ و گرایشهاى فطرى هستند:
(فطره الله التى فطر الناس علیها لاتبدیل لخلق الله…) روم/۳
سرشت خدایى, همان که جان مردم را بر آن سرشت; براى سرشت و آفرینش خدایى, دگرگونى رخ نمى دهد.
واژه (ناس) فراگیرترین واژه و عنوان نسبت به آحاد بشرى است که اگر نشانه اى بر محدودیت آن نباشد, تمامى آدمیان را با هر ویژگى و صفتى از جمله زن و مرد بودن در بر مى گیرد. در آیه مبارکه چون هیچ قرینه اى بر اراده فرد یا گروه معین وجود ندارد, مقصود از آن همه انسانها از زن و مرد هستند. اگر زنان و مردان در سرشت و فطرت نخستین یکسان باشند, در گرایشهاى فطرى چون حقیقت جویى, کمال خواهى, زیبایى پسندى, نوآورى, عشق ورزى و پرستش گرى که برآیند سرشت خاص انسانى است همسان وهمانند خواهند بود.